Tarihi
Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ), (İngilizce: Shanghai Cooperation Organisation, SCO) veya bilinen adlarıyla Şanghay Beşlisi ve Şanghay Paktı, ilk olarak 1996 yılında üye ülkeler arasında güvenin arttırılması, sınır bölgelerinin silahsızlandırılması ve bölgesel işbirliğinin teşvik edilmesi amacıyla “Şanhay Beşlisi” adıyla kurulmuştur.
1996 ve 1997 yıllarında anılan beş ülkenin Devlet Başkanları sırasıyla Şanhay ve Moskova’da bir araya gelerek “Sınır Bölgelerinde Askeri Güvenin Arttırılması” ve “Sınır Bölgelerinde Askeri Güçlerin Azaltılması” Anlaşmalarını imzalamışlardır.
1998-2000 yılları arasında zirve toplantıları sırasıyla Almatı, Bişkek ve Duşanbe’de yapılmış ve üye ülkeler, sınır bölgelerinde güvenin arttırılması yollarının yanı sıra, siyaset, ekonomi ve güvenlik gibi alanlarda da görüş alışverişinde bulunmaya başlamıştır.
14-15 Haziran 2001 tarihlerinde Şanhay’da düzenlenen Devlet Başkanları Zirve toplantısında, uluslararası düzeyde ve üye ülkelerde yaşanan gelişmeler ışığında, terörizm, ayrılıkçılık ve köktencilikten kaynaklanan tehditlerle mücadeleye yönelik işbirliğinin daha etkin şekilde yürütülmesi için Şanhay Beşlisi’nin bölgesel bir teşkilat haline dönüştürülmesi kararlaştırılmıştır. Bu çerçevede anılan Zirve’de Özbekistan’ın “Şanhay Beşlisi”ne katılımına ilişkin bir Ortak Deklarasyon kabul edilmiş ve 6 ülke tarafından imzalanan “Şanhay İşbirliği Teşkilatı’nın Kurulmasına Dair Deklarasyon” ile teşkilat resmen hayata geçirilmiştir. Sözkonusu toplantıda ayrıca, “Terörizm, Ayrılıkçılık ve Köktencilikle Mücadele Hakkında Şanhay Sözleşmesi” imzalanmıştır.
14 Eylül 2001 tarihinde Almatı’da düzenlenen ilk ŞİÖ Başbakanları toplantısında, “Bölgesel Ekonomik İşbirliğinin Temel Hedef ve Yönelimleri ile Ticaret ve Yatırım Alanlarında Daha Uygun Koşulların Oluşturulması Sürecinin Başlatılmasına İlişkin Mutabakat Muhtırası” imzalanmış, ayrıca, ŞİÖ Başbakanları düzenli toplantı mekanizmasının tesis edildiği açıklanmıştır. Halihazırda diğer toplantı mekanizmalarının yanında, yılda bir kez gerçekleştirilen ŞİÖ Devlet Başkanları Zirvesi ve ŞİÖ Hükümet Başkanları Konseyi toplantıları en üst düzey mekanizmaları teşkil etmektedir. Devlet Başkanları Zirvesi ile karşılaştırıldığında, Hükümet Başkanları toplantısının daha ziyade kalkınma meseleleri ve ekonomik işbirliği üzerinde durduğu ve Zirve'ye hazırlık mahiyetinde olduğu görülmektedir.
7 Haziran 2002 tarihinde St. Petersburg’da düzenlenen ŞİÖ Devlet Başkanları Zirvesi’nde imzalanan ŞİÖ Şartı’nda Teşkilat’ın amacı, ilkeleri, yapısı, faaliyetleri, işbirliği alanları ve dış ilişkileri gibi hususlar ortaya konmuştur.
8-9 Haziran 2017 tarihlerinde Kazakistan’ın dönem başkanlığında Astana’da gerçekleştirilen ŞİÖ Devlet Başkanları Zirvesi’nde, üyelik süreçleri 2015 Ufa Zirvesi’nde resmen başlamış olan Pakistan ve Hindistan, tam üyeliğe kabul edilmiştir.
17 Eylül 2021 tarihinde Duşanbe’de düzenlenen ŞİÖ Liderler Zirvesi’nde, İran ŞİÖ’ye dokuzuncu üye olarak ilan edilmiş; Suudi Arabistan, Mısır ve Katar’a diyalog ortağı statüsü verilmiştir.
Duşanbe Zirvesi’nin sonunda ‘ŞİÖ Dönem Başkanlığı Tacikistan’dan Özbekistan’a geçmiştir.
Merkezi: Pekin
Genel Sekreteri: Büyükelçi Zhang Ming (Eski Dışişleri Bakan Yardımcısı - 1 Ocak 2022 tarihinde görevi devralmıştır.)
Üye Ülkeler: Çin Halk Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu, Kırgızistan, Tacikistan, Kazakistan, Özbekistan, Hindistan, Pakistan, İran.
Gözlemci Ülkeler: Afganistan, Moğolistan, Belarus.
Diyalog Ortağı Ülkeler: Türkiye, Azerbaycan, Sri Lanka, Ermenistan, Kamboçya, Nepal, Suudi Arabistan, Mısır ve Katar.
Birliğin Oluşumu ve Gelişimi
- 26 Nisan 1996'da Şanghay'da toplanan beş ülkenin imzaladığı Sınır Bölgelerinde Askeri Güvenin Derinleştirilmesi Anlaşmasıyla Şanghay Beşlisi resmi olarak kuruldu. Ardından, yıllık görüşmeler sırasıyla 1998'de Almatı'da, 1999'da Bişkek'te ve 2000'de Duşanbe'de gerçekleşti.
- 2001'de ise Şanghay Beşlisi'nin evrimi, Şanghay İşbirliği Örgütü'nün (ŞİÖ) kuruluşuyla sonuçlandı. Başlangıçta beş devletle başlayan örgüt, Rusya, Çin, Kazakistan, Tacikistan, Kırgızistan ve Özbekistan'ın tam üyeliği ile altı ülkeye ulaştı.
- Haziran 2001'de üye devletler, Sankt-Peterburg Zirvesi'nde ŞİÖ Beyannamesi'ni imzalayarak örgütün amaçlarını, prensiplerini, yapısını ve işleyişini belirledi. Ayrıca, zirvede "anti-terör ajansı"nın kurulmasını öngören bir anlaşma imzalandı.
- ŞİÖ'nün ABD karşıtı ilk adımı, 2005'te atıldı. Zirve toplantısında, Orta Asya'daki ABD askeri varlığına son verilmesi çağrısı yapıldı, bu çağrı üzerine Özbekistan'daki ABD askerleri ülkeden ayrıldı.
- Ağustos 2007'de altı ülke, Rusya'nın Ural Dağları'nda 'Barış Misyonu 2007' adlı ortak askeri tatbikatı gerçekleştirdi.
- Türkiye, 2012'de ŞİÖ'ye diyalog ortağı olarak katıldı. Bu karar, Çin ve Rus analistler tarafından ŞİÖ ve Türkiye için devrim niteliğinde bir adım olarak değerlendirildi.
- ŞİÖ, dünya petrol üretim ve kullanım pazarının büyük bir kısmını kontrol eden, Hindistan, İran, Moğolistan ve Pakistan'ın gözlemci olarak bulunduğu bir örgüttür.
- Putin'in 2007 Bişkek Zirvesi'ndeki "Tek kutuplu dünya kabul edilemez." açıklaması, örgütün temel misyonunu vurgular.
- Örgütün ana hedefi, ABD'nin egemenliğine karşı bir alternatif ve etkili bir blok oluşturmak olarak öne çıkar. Asıl amaç, batıya karşı bir denge unsuru oluşturmaktır.
- Örgüt, üye ülkeler arasında askeri güvenliği sağlamayı görev edinmiş gibi görünse de, temelde politik ve ekonomik bir birlikteliği ifade eder.
- Putin'in belirttiği gibi, örgütün ikincil hedefi terör, ayrılıkçılık ve aşırıcılıkla mücadele çerçevesinde bu coğrafyada yaşayan halk ve uygarlıkları kontrol altında tutmaktır.
- ŞİÖ, enerji kaynaklarına erişim, güvenlik konuları ve küresel siyasi denge üzerinde etkisiyle, uluslararası alanda önemli bir aktör olarak öne çıkmaktadır.
Şanghay İşbirliği Örgütü Liderler Zirveleri, 2001'den itibaren düzenli olarak her yıl gerçekleşmiştir. Bu zirvelerde imzalanan anlaşma metinlerinde, örgütün terör, aşırılık ve ayrılıkçılıkla mücadeleye vurgu yapılmıştır. Terör ve aşırılık kavramları, Orta Asya ülkeleri için tehdit oluşturan İslami akımları ifade ederken, ayrılıkçılık kavramı Çin’den bağımsızlık isteyen Doğu Türkistan ve Rusya içinde bağımsızlık mücadelesi veren Çeçenistan'ı hedef almaktadır.
2004 Taşkent Zirvesi ile örgütün kurumsallaşması için önemli bir adım atılarak Taşkent’te Bölgesel Anti-Terörizm Merkezi (RATS) kuruldu. 2005 Astana Zirvesi, ŞİÖ'nün Orta Asya'nın güvenliği ve istikrarını sağlayıcı temel bir aktör olarak tanımlanmasını içeriyordu ve RATS'ın etkin kullanımına vurgu yaptı.
RATS mekanizması, 2012 yılındaki zirveyle genişletilerek üç şer yanı sıra yasadışı uyuşturucu, göç ve insan ticareti, ‘hacker’lık, finans spekülatörleri ve renkli devrim trollerine karşı bir Evrensel Merkez'in kurulması konusunda anlaşmaya varıldı.
ŞİÖ üyesi ülkeler, zirvelerde güvenlik alanının yanı sıra ekonomik işbirliğini artırma taahhüdünde bulundular. ŞİÖ, dünya enerji kaynaklarının önemli bir bölümünü barındırsa da ekonomik potansiyel açısından hala geride olmasına rağmen, üye ülkeler arasındaki ticaret hacmi artmaktadır. Bu işbirliğini artırmak amacıyla 2006'da İş Dünyası Konseyi kuruldu ve 2013'te ŞİÖ Enerji Kulübü’nün kurulması amacıyla bir mutabakat belgesi imzalandı.
Zirvelerde genişleme sinyalleri verilirken, 2004'te Moğolistan, 2005'te İran, Hindistan ve Pakistan, 2011'de ise Afganistan ŞİÖ'ye gözlemci üye olarak kabul edildi. 2012'de Pekin’de düzenlenen zirvede Türkiye’ye diyalog ortağı statüsü verildi.
2015 Ufa Zirvesi'nde, Hindistan ve Pakistan’ın örgüte tam üyeliğe kabul edilmesi kararlaştırıldı ve bu iki ülkenin üyeliklerinin 2016'daki bir sonraki zirvede onaylanması bekleniyor. ŞİÖ'nün gelecekteki evrimi ve bölgesel/küresel dengelerdeki etkisi, örgüte üye olup olmayacaklarına dair belirsizlikle şekillenmektedir.
Şanghay İşbirliği Örgütü'nün (ŞİÖ) Kurumsal Yapısı
1. Devlet Başkanları Konseyi:
- ŞİÖ'nün en yüksek organıdır.
- Temel aktiviteleri belirleme, hedefleri tanımlama, uluslararası işbirliği konularında karar alma yetkisine sahiptir.
- Yılda bir kez toplanır ve üye ülkeler arasında rotasyon usulüyle başkanlık yapılır.
2. Hükümet Başkanları Konseyi:
- ŞİÖ'nün bütçesini kabul etme yetkisine sahiptir.
- Ortak faaliyetleri belirleme, özellikle ekonomi alanında alanlarda işbirliği sağlama amacını taşır.
- Devlet Başkanları Konseyi Başkanı gibi bir yıllığına rotasyon usulüyle seçilir.
3. Dışişleri Bakanları Konseyi:
- Uluslararası sorunlara çözüm önerileri oluşturma, ortak sorunlara çözüm bulma görevini üstlenir.
- Devlet Başkanları Konseyi'nin toplanmasından önce hazırlık yapma ve konuları belirleme sorumluluğuna sahiptir.
4. Bakanlar Konferansı:
- Belirgin konuların ele alındığı, raporların tartışıldığı bir mekanizmadır.
- Savunma, Ekonomi, Taşımacılık ve Kültür Bakanlıkları Daireleri gibi özel alanlarda uzmanlaşmış bir yapı planı vardır.
5. Ulusal Koordinatörler Konseyi:
- ŞİÖ'nün koordinatörü ve rutin faaliyetleri yönetici organıdır.
- Üye ülkeler tarafından atanan Ulusal Koordinatör tarafından yönetilir.
6. Sekretarya:
- ŞİÖ'nün organizasyon, teknik ve bilgi servisi faaliyetlerini yürüten sürekli çalışan yürütme organıdır.
- ŞİÖ Sekreteri, Devlet Başkanları Konseyi tarafından üç yıllığına atanır.
7. Bölgesel Anti-Terörizm Merkezi (RATS):
- ŞİÖ'nün en önemli organlarından biridir.
- Terörizm, ayrılıkçılık ve aşırıcılık faaliyetlerine karşı ortak hareketi koordine etmek ve yürütmekle görevlidir.
- Bişkek'te bulunmaktadır ve temel karar alma organlarından biri olan Konsey ve Yürütme Komitesi'ne sahiptir.
- Bu yapı, ŞİÖ'nün faaliyetlerini yönlendirmek ve üye ülkeler arasında işbirliğini koordine etmek için bir dizi organı içermektedir.
Rusya Federasyonu ve ŞİÖ:
- Rusya'nın ŞİÖ'ye verdiği önem, bölgedeki etkisini ve çıkarlarını koruma amacına dayanmaktadır.
- Stratejik enerji kaynaklarına ulaşma, bölge pazarının kontrolü, Rus diasporasının haklarının korunması bu öncelikler arasındadır.
- Rusya, ŞİÖ aracılığıyla bölgedeki istikrarı sağlama çabalarını desteklemekte, muhalif fikirleri engelleyerek bölgeye etkisini sürdürmek istemektedir.
- ŞİÖ, Rusya'nın bölgede ekonomik işbirliği yapma ve jeopolitik nüfuzunu artırma amacına hizmet etmektedir.
- Ayrıca, ŞİÖ bünyesindeki anti-terör önlemleri, Çeçenistan gibi bağımsızlık mücadelesi veren unsurlarla mücadelede Rusya'ya destek sağlamaktadır.
- ŞİÖ, Rusya'nın Çin ile ilişkilerini geliştirmesine de olanak tanıyarak, Çin ile birlikte hareket etme stratejisine katkıda bulunmaktadır.
Çin Halk Cumhuriyeti ve ŞİÖ:
- Çin'in ŞİÖ'ye katılımı, özellikle Doğu Türkistan bölgesindeki Uygur bağımsızlık taleplerine karşı mücadelesine destek sağlama amacını taşımaktadır.
- Çin, ŞİÖ'nün desteğiyle bölgesel sorunlara müdahalede ve ayrılıkçı eylemlere karşı mücadelede diğer ülkelerle işbirliği yapma fırsatı elde etmektedir.
- ŞİÖ, Çin'in Doğu Türkistan sorunlarına çözüm arayışında rol oynayabilir.
- Ayrıca, Çin, ŞİÖ aracılığıyla sınır anlaşmazlıklarını çözme ve bölge ülkeleriyle ekonomik ilişkilerini güçlendirme fırsatına sahiptir.
- ŞİÖ, Çin'in ekonomik büyüme trendini kontrol etme ve sürdürme hedefine katkıda bulunmaktadır.
- Çin, ŞİÖ içinde ekonomik işbirliği ve enerji kaynaklarına erişim konularında avantajlar elde ederek küresel sistemde etkin bir aktör olma yolunda ilerlemektedir.
- Bu çerçevede, ŞİÖ, hem Rusya hem de Çin için stratejik bir platform olarak önemli bir rol oynamaktadır, bölgesel çıkarlarını koruma ve küresel düzeyde etkileşimde bulunma amacını taşımaktadır.
Orta Asya Cumhuriyetleri ve ŞİÖ:
- Orta Asya Cumhuriyetleri, ŞİÖ'den dış yatırımlarını artırma, bölgesel güvenliği sağlama, ekonomik işbirliğini derinleştirme, terörizmle mücadele ve ŞİÖ üyelerinin stratejik olanakları çerçevesinde Afganistan'ı istikrarlı bir komşu haline getirme beklentileri içindedir.
- Türkiye, Orta Asya Cumhuriyetleri'nin bağımsızlıklarını ilk tanıyan ülke olmuştur, ancak zamanla bu ilişkiler reel politik çerçevesinde şekillenmiştir.
- RF'nin ekonomik canlanması, Çin'in yükselen gücü ve diğer büyük güçlerin bölgeye ilgisi, Orta Asya'nın Türkiye dışında alternatif ortaklar aramasına neden olmuştur.
- 1996'da RF ve Çin'in yakınlaşmasıyla ŞİÖ'nün kurulması, bölgesel sorunlara çözüm arayışı ve güvenlik işbirliği için bir platform sağlamıştır.
- Orta Asya ülkeleri, ŞİÖ aracılığıyla sınır güvenliğini sağlamak, iç savaşları ve terörle mücadeleyi desteklemek amacıyla bir araya gelmiştir.
- Kazakistan, sınır güvenliği konusunda ŞİÖ'nün getirdiği avantajlardan önemli ölçüde faydalanmaktadır.
- Kırgızistan ve Özbekistan da ŞİÖ'ye güvenlik odaklı yaklaşım sergilemekte, örgütün bölgedeki istikrar ve refahı tesis etme çabalarını desteklemektedir.
- Özellikle Tacikistan, Çin ile sınır anlaşmazlıklarını ŞİÖ aracılığıyla çözerek egemenliğini koruma konusunda önemli adımlar atmıştır.
- Orta Asya Cumhuriyetleri'nin ŞİÖ'ye üyelikleri, bölgesel sorunları çözme, ekonomik işbirliği ve güvenlik konularında bir çözüm platformu bulma amacını yansıtmaktadır. ŞİÖ, bu ülkelerin beklediği sınır güvenliği, ekonomik işbirliği ve istikrar hedeflerine hizmet etmektedir.
Türkiye'nin ŞİÖ Diyalog Ortaklığı Statüsü:
2008 Duşanbe Zirvesi'nde oluşturulan "ŞİÖ Diyalog Ortaklığı Statüsü," gözlemci konumunda olmayan üçüncü ülkelerin ŞİÖ ile sınırlı işbirliği yapmalarına olanak tanımaktadır.
Diyalog Ortaklığı statüsü, gözlemci ülke statüsünden daha düşük bir kurumsal bağlam sunarken, misafir katılımcılardan daha üst bir konumda yer almaktadır.
Türkiye, 6-7 Haziran 2012'de Pekin'de düzenlenen ŞİÖ Devlet Başkanları Zirvesi'nde oybirliğiyle Diyalog Ortaklığı'na kabul edilmiştir.
Diyalog Ortaklığı Statüsü, Türkiye ile ŞİÖ arasında bölgesel güvenlik, terörle mücadele, uyuşturucu kaçakçılığı, organize suçların önlenmesi, ekonomik ve kültürel alanlarda işbirliğini geliştirmeyi öngören bir çerçeve sunmaktadır.
26.04.2013 tarihinde imzalanan muhtıra, 01.05.2017 tarihli Bakanlar Kurulu Kararı ve 24.05.2017 tarihli Resmi Gazete yayını ile Türkiye'deki iç hukuk onay sürecini tamamlamıştır.
Bu belge, Türkiye'nin ŞİÖ ile daha yakın bir işbirliği kurma amacını yansıtarak, bölgesel ve küresel konularda ortak çıkarları güçlendirmeyi hedeflemektedir.
Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) Ekonomik Yapısı
Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ), başlangıçta askeri ve güvenlik konularına odaklanmış bir örgüt olmasına rağmen, zamanla ekonomik işbirliği alanında da faaliyet göstermeye başlamıştır.
- İşbirliği ve Koordinasyon: ŞİÖ, üye ülkeler arasında ekonomik işbirliğini artırmayı amaçlar. Özellikle enerji, ticaret ve yatırım alanlarında üye ülkeler arasında koordinasyonu sağlamak adına çeşitli mekanizmalar geliştirmiştir.
- Enerji İşbirliği: ŞİÖ, enerji kaynaklarının kullanımı ve dağıtımı konusunda işbirliğini teşvik eder. Üye ülkeler arasında enerji projeleri ve altyapı geliştirmeye yönelik anlaşmalar yapılır.
- Serbest Ticaret Anlaşmaları: ŞİÖ, üye ülkeler arasında serbest ticareti teşvik etmek amacıyla çeşitli serbest ticaret anlaşmaları imzalamıştır. Bu anlaşmaların yanı sıra, örgüt, gözlemciler ve diyalog ortakları arasında ticaretin artırılmasını desteklemeyi hedefler.
- Yatırım Teşvikleri: ŞİÖ, üye ülkeler arasında karşılıklı yatırımları teşvik eder. Bu çerçevede, özellikle altyapı projeleri gibi büyük ölçekli yatırımlar için işbirliği fırsatları aranır.
- Eğitim ve Bilim Alanlarındaki İşbirliği: ŞİÖ, eğitim ve bilim alanlarında işbirliğini destekler. Örgüt, üye ülkeler arasında öğrenci değişim programları ve bilimsel projeleri teşvik eder.
- Kalkınma Bankası: ŞİÖ üyesi ülkeler arasında ekonomik işbirliğini güçlendirmek amacıyla bir Kalkınma Bankası kurma kararı almıştır. Bu banka, ortak projelere finansman sağlamak için kullanılır.
ŞİÖ'nün ekonomik yapısı, örgüt üyeleri arasında ticaretin artırılması, enerji kaynaklarının etkili bir şekilde kullanılması ve ortak kalkınma projeleri üzerine odaklanarak bölgesel ekonomik entegrasyonu teşvik etmeyi amaçlar.
Şanghay İşbirliği Örgütü'nün (ŞİÖ) Kalkınma Bankası,
Üye ülkeler arasında ekonomik işbirliği ve kalkınmayı teşvik etmek amacıyla kurulmuş bir finansal kuruluştur. Bu banka, örgütün üye ülkeleri arasında ortak projelerin finansmanını sağlamayı hedefler.
Kuruluş Amacı: ŞİÖ Kalkınma Bankası'nın temel amacı, örgüt üyesi ülkeler arasında ekonomik kalkınmayı desteklemek ve ortak projeleri finanse etmektir. Banka, altyapı projeleri, enerji, ulaşım, ticaret ve diğer sektörlerde işbirliği fırsatlarını değerlendirmeyi amaçlar.
Finansman Sağlama: Banka, örgüt ülkeleri arasında gerçekleştirilecek projelere finansman sağlar. Bu projeler genellikle kalkınma, altyapı, enerji, ulaşım ve ticaret gibi stratejik alanları kapsar.
Üye Ülkelerin Katkıları: Bankanın sermayesine üye ülkeler katkıda bulunur. Bu katkılar, ortak projelerin finansmanında kullanılır. Her üye ülkenin bankaya ödediği katkı miktarı, o ülkenin bankadaki etkisini belirler.
Projelerin Değerlendirilmesi: Banka, finanse edilecek projeleri dikkatlice değerlendirir. Bu projeler, örgüt ülkeleri arasındaki ticaretin artırılması, ekonomik kalkınma ve bölgesel entegrasyonu teşvik etmeye yönelik stratejik hedeflere uygun olmalıdır.
Diğer Finansal Kurumlarla İşbirliği: ŞİÖ Kalkınma Bankası, diğer uluslararası finansal kurumlarla işbirliği yapabilir. Bu işbirliği, daha geniş finansman kaynaklarına erişimi ve projelerin daha etkili bir şekilde uygulanmasını sağlar.
ŞİÖ Kalkınma Bankası, örgüt ülkeleri arasında ekonomik işbirliği ve kalkınmayı destekleyerek bölgesel entegrasyonu güçlendirmeyi amaçlayan önemli bir araçtır.
